“Cümhuriyət”-in  "Azərbaycanlı olmayan azərbaycanlılar" rubrikasında bu dəfə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin ərzaq naziri olmuş Konstantin Lizqardan danışılıb.

 O, Slavyan-Rus Cəmiyyətinin rəhbəri və “vahid, bölünməz Rusiya” ideyasının qatı tərəfdarlarından biridir.

İroniyalı görünə bilər: Cümhuriyyətin naziri əslində Azərbaycanı birləşdirmək deyil, onu böyük bir imperiyanın ayrılmaz parçası kimi görmək istəyir. Amma tarixin gözəlliyi elə bundadır, o, bizə sadə cavablar vermir. 

Lizqar təkcə nazir olmayıb. O, həm də Bakı küçələrində dolanmış, ehtiyac içində yaşayan bir keçmiş zabit, neft milyonçusunun qeyri-qanuni oğlu, öz əqidəsinə sadiq qalan , Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən güllələnən ilk naziri olub. Bəlkə də bu rubrika "Azərbaycanlı olmadan azərbaycanlı olmaq mümkündürmü?" sualının cavabını axtarır. Konstantin Lizqarın həyat hekayəsi bu suala həm "bəli", həm də "xeyr" cavabını verir.

Sual çoxdur: Kim idi bu adam? Kimin adamı idi? Azərbaycan hökumətində vəzifəyə necə gətirildi? Nə üçün ilk güllələnən nazir məhz o oldu? 

Konstantin Nikolayeviç Lizqar 1882-ci ildə doğulub, 1914-cü ilə qədər Bakıda və Vladiqafqazda mağazalar sahibi olub. 1914-cü ildə leytenant rütbəsi ilə orduya sıralarına cəlb olunaraq. 499-cu səhra hospitalında, Tiflis avtomobil komandasında, Türküstanda xidmət edir.

Konstantin Lizqarın Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə əməkdaşlığı 1918-ci ilin əvvəllərindən başlayır. 1918-ci ildə Cənubi Qafqazda siyasi hadisələr sürətlənir. General Tomsonun başçılıq etdiyi ingilis hərbi qüvvələri Bakıya daxil olduqdan sonra Azərbaycan hökumətindən “koalisyon hökumət”in yaradılmasını tələb edir. Həmin dövrdə Azərbaycanda təxminən 300 min rus və 300 minə yaxın erməni yaşayırdı. Bu iki icma, əvvəlcə Milli Şuranın çağırışı ilə formalaşdırılmış Parlamentdə təmsil olunmaqdan imtina edirlər. Tomson Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan Xoyskiyə yazdığı məktubda parlamentin yalnız koalisyon hökumət qurulduqdan sonra toplaşa biləcəyini bildirir.

Xoyski isə parlamentin legitimliyinə və xalq tərəfindən seçilmiş nümayəndələrin iradəsinə əsaslanan hökumət qurulmalı olduğunu müdafiə edir. O, sonda bu mövqeyi ilə Tomsonu razı sala bilir.

Tomson hökumətin tərkibində beş azərbaycanlı və beş qeyri-müsəlman (üç rus, iki erməni) nümayəndəsinin olmasını istəyir. Lakin Xoyski bu bölgünü yeddi azərbaycanlı, üç erməni və iki rus, yaxud səkkiz azərbaycanlı, üç rus və üç erməni formasında təklif edir. Tomson sonuncu variantla razılaşır. O, eyni zamanda bildir ki, əgər belə koalisiya qurularsa, rus və erməni icmalarını parlamentdə iştiraka məcbur edəcək.

Bu fonda Bakıdakı rus icmasının əsas təşkilatlarından biri – Bakı Rus Milli Şurası Parlamentə qatılmaqdan imtina etdiyindən, hökumət alternativ olaraq Slavyan-Rus Cəmiyyəti ilə danışıqlara başlayır. 

Hökumət adamı oldu

Cəmiyyətin sədri Konstantin Lizqarın hökumətdə təmsil olunması təklif edilir. Beləliklə, Lizqar F. X. Xoyskinin 26 dekabr 1918 – 14 mart 1919 tarixlərini əhatə edən üçüncü hökumət kabinetində ərzaq naziri vəzifəsinə gətirilir.

Hökumət daxilində onun adı tanınmasa da, eləcə də ali təhsilə malik olmaması müəyyən narahatlıq yaratsa da, Slavyan-Rus Cəmiyyətinin sədri kimi mövqeyi ona bu imkanı qazandırdı. 1918-ci ilin martında Tiflisdə yaradılan bu Cəmiyyət elə həmin ilin 14 martında Tiflis Dairə Məhkəməsi tərəfindən qeydiyyata alınır.

Slavyan-Rus Cəmiyyətinin Təşkili və Fəaliyyəti

Cəmiyyətin ilk ümumi yığıncağında sədr vəzifəsinə K. Lizqar, katib vəzifəsinə isə M. Kozlov seçilir. Cəmiyyətin nizamnaməsində onun fəaliyyət istiqamətlərini müəyyən edən bir sıra maddələr öz əksini tapır: Nizamnamədə göstərilirdi ki, cəmiyyət uşaq bağçaları, kitabxanalar, oxu zalları, yetimxanalar, kilsələr, müalicə müəssisələri, klublar açmaq, mətbuat orqanları yaratmaq və mətbəə işlərini təşkil etmək hüququna malikdir.

Əslində, Slavyan-Rus Cəmiyyətinin əsas hədəflərindən biri də vahid və bölünməz Rusiya uğrunda mübarizə aparmaq idi. Denikin və Antanta qüvvələrinin gizli dəstəyi ilə yaradılan və fəaliyyətini də bu dayaqlara əsaslandıran Cəmiyyətin əsas məqsədi, bolşeviklərin keçmiş milli ucqarlarda ideyalarını yayaraq hakimiyyəti ələ keçirmə planlarının qarşısını almaq idi. Bu məqsədlə cəmiyyət slavyan və rus mənşəli şəxsləri öz ətrafında birləşdirməyə çalışır, onları Çar Rusiyasının istənilən formada bərpasına xidmət edən vahid güc mərkəzinə çevirməyə səy göstərirdi.

Təsadüfi deyil ki, Cəmiyyətin sıralarında cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrindən olan nümayəndələr, o cümlədən onlarla yüksək rütbəli zabit və bir neçə general da yer almışdı. 1918-ci ilin aprelində Nəsib bəy Yusifbəylinin Zaqafqaziya Xalq Maarif Komissarı təyin olunmasından sonra, Slavyan-Rus Cəmiyyəti Tiflisdə orta tədris məktəbləri açmaq imkanı əldə edir. Əvvəllər bu işə qarşı çıxan gürcü hökuməti isə fakt qarşısında qalaraq bu fəaliyyətlə barışmağa məcbur olur.

1919-cu il aprelin 12-də Zaqafqaziyada fəaliyyətini gücləndirən K. Lizqar daxili işlər nazirinə məktub göndərir. Bu dövrdə cəmiyyətin üzvlərinin sayı artıq 40 min nəfərə çatmışdı.  Beləliklə, Slavyan-Rus Cəmiyyəti beş nümayəndəsinin Azərbaycan Parlamentində təmsilçiliyinə razılıq verir. Onlar aşağıdakılardır:

1. Mixail Nikolayeviç Vinoqradov – mühəndis
2. Viktor Viktoroviç Klenevski – hüquq elmləri namizədi
3. Vladimir Konstantinoviç Olonqren – albay
4. Vasiliya Kravçenko – ruhanilik üzrə magistr
5. Sergey Mixayloviç Mixaylov – təbiət elmləri namizəd

Slavyan-Rus Cəmiyyətinin nümayəndələri Azərbaycan Parlamentində iştirak etsələr də, təşkilat öz “vahid və bölünməz Rusiya” mövqeyindən çıxış edir. Bu mövqe cəmiyyətin sədri K. Lizqarın 1918-ci il 7 dekabr tarixində Müttəfiq Qoşunların komandanına ünvanladığı 315 saylı məktubda da açıq şəkildə ifadə olunur. Məktubda Cəmiyyətin parlamentə nümayəndə göndərməsinə baxmayaraq, əsas məqsədinin Rusiya dövlətçiliyinin bütövlüyünü qorumaq olduğu vurğulanır.

K. Lizqar Slavyan-Rus Cəmiyyətinə rəhbərlik etməzdən əvvəl, Müvəqqəti Hökumətin Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsinin sərəncamında çalışıb.  1917-ci il avqustun 22-də ona verilmiş  vəsiqədə yazılırdı:

“Bu vəsiqə Zaqafqaziya Xüsusi Komitəsinin sərəncamında olan poruçik (baş leytenant) Lizqara verilir. O, Göyçay İcraiyyə Komitəsinin və komissar Süleymanovun hərəkətlərini araşdırmaq üçün Bakı quberniyasına ezam edilir. Bütün vəzifəli şəxslər, müəssisə və idarələr göndərilən şəxsə qanuni köməklik göstərməlidirlər”.

Sənədi Zaqafqaziya Xüsusi Komitəsinin üzvü M. Y. Cəfərov imzalamışdı. 

Himayədarı Xosrov bəy Sultanov idi

K. Lizqar Azərbaycan hökumətinə Xosrov bəy Sultanovun himayəsi ilə yaxınlaşıb. Bu barədə 1918-ci ilin 16 fevralında Zaqafqaziya Komissarlığının Ticarət və Sənaye Komissarı L. Behbudov tərəfindən verilmiş tapşırıqla Batuma ezam edilməsi ilə bağlı sənəd də mövcuddur. Həmin sənədə əsasən, o, 28 fevrala qədər təlimatda göstərilən işləri yerinə yetirib geri dönməli idi.

Azərbaycan Cümhuriyyətinin Gürcüstandakı diplomatik nümayəndəsi tərəfindən verilmiş vəsiqədə qeyd olunur ki, K. Lizqar Bakıya o dövrdə əkinçilik naziri olan Xosrov bəy Sultanovun şəxsi dəvəti ilə Tiflisdən gəlib. Həmin dövrdə Lizqar Sultanovun sərəncamı ilə Əkinçilik Nazirliyində xüsusi tapşırıqlar üzrə məmur vəzifəsində çalışıb. K. Lizqar haqqında daha sonra istintaqa ifadə verən Slavyan-Rus Cəmiyyətinin üzvlərindən biri M. Vinoqradov onun keçmişi və fəaliyyətinə dair əhəmiyyətli detallar təqdim edib:

“Lizqarı 1918-ci ilin mart ayından tanıyıram və əvvəllər onunla dostluq münasibətlərimiz olmuşdu. Arvadının dediyinə görə, o, vaxtilə Bayıl həbsxanasında intihar etmiş milyonçu Rılskinin qeyri-qanuni oğludur. Rılskinin adı neftin ötürülməsi ilə bağlı cinayətin üstünü örtmək məqsədilə üç ləzginin öldürülməsində hallanırdı. Lizqarı Rılski öz övladları ilə bir yerdə böyütmüş, o da Stepan Rılskini “qardaşım” deyə çağırırdı. Rılskinin ölümündən sonra Lizqara da varidatdan pay düşdü.

Bu mirasdan əldə etdiyi bir milyondan artıq vəsaiti ticarətə yatırdı, lakin tezliklə müflisləşib Vladiqafqaza köçdü və orada yenidən ticarətə başladı. Tiflisdə kifayət qədər ağır maddi şəraitdə yaşayırdı. Yalnız bir xidmətçisi vardı, yeməkləri çox vaxt arvadı bişirirdi. Bakıya gəldikdə də vəziyyət dəyişmədi, ta ki ərzaq naziri təyin olunanadək. O zaman da ehtiyac içində olduqlarını belə izah edirdilər ki, guya S. Rılski Lizqarın passivliyindən narazı qaldığı üçün ona kifayət qədər maddi dəstək vermir. Bu çətinliklər Lizqarı Bakıda iş axtarmağa məcbur etmişdi”.

Cümhuriyyətdə yüksəlişi şəxsi tanışlıqlardan başladı

K. Lizqar nəhayət, 1918-ci il dekabrın 26-da Azərbaycan Cümhuriyyətinin ərzaq naziri vəzifəsinə təyin edilir. Halbuki o, ticarət və sənaye naziri postuna sahib olmaq istəyirdi. Lakin bu istəyi reallaşmadı və həmin vəzifəyə bitərəf mövqedə olan Mirzə Əsədullayev təyin olunur. Ərzaq naziri olduqdan sonra K. Lizqar vəzifəsindən sui-istifadəyə başlayır.

olaraq, S. Rılskiyə məxsus şirkətdə müdir işləyən Suxaryevskini nazirlikdə hüquq məsləhətçisi təyin edir. Ardınca məktəb yoldaşı Ratner və Dərbənddən olan bacanağı Sulyenkonu da işə cəlb edir. 1919-cu ilin yanvar ayında o, S. Rılski ilə birlikdə buğda sövdələşmələrinə girişir.

M. Vinoqradov bu dövr barədə belə yazır:

“Tezliklə bəlli oldu ki, o, buğda idxalı ilə bağlı hökumətin maraqlarına zidd olan və dəyəri 10 milyon rubldan çox olan formal bank sövdələşməsinə qoşulub”.

Beləliklə, Lizqarın nazirlikdəki fəaliyyəti ilk günlərdən şəxsi maraqlara və ailə əlaqələrinə söykənən təyinatlar, ardınca isə maliyyə manipulyasiyaları ilə yadda qalır. Onun Azərbaycan Cümhuriyyətindəki yüksəlişi şəxsi tanışlıqlardan doğur və sonradan bu yüksəlişin dövlət maraqlarına nə qədər təhlükə yaratdığı ortaya çıxmağa başlayır. 1919-cu il martın 14-də Fətəli xan Xoyskinin rəhbərlik etdiyi Azərbaycan Hökuməti istefa verir. Yeni formalaşacaq kabinetdə yer ala bilməyəcəyindən narahat olan ərzaq naziri K. Lizqar hökumətin ona əlavə 3 milyon rubl ayıracağı ümidi ilə bacanağı Sulyenkonu buğda almaq məqsədilə Yekaterinodara göndərir.

Lakin bu əməliyyat uğursuz alınır və Lizqarın gözləntiləri özünü doğrultmur. Xoyski hökumətinin istefasından dərhal sonra, 1919-cu il martın 14-də Nəsib bəy Yusifbəylinin rəhbərliyi ilə Azərbaycan Cümhuriyyətinin dördüncü hökumət kabineti qurulur. Bu dəfə K. Lizqara heç bir nazir vəzifəsi verilmir. Onun Cümhuriyyətin ərzaq naziri kimi fəaliyyəti cəmi iki ayı bir qədər keçir. Nazir postunu itirdikdən sonra K. Lizqar Neft Sənayeçiləri Cəmiyyətində işlə təmin edilir.

1920-ci il aprelin 27-də Azərbaycan bolşevik Rusiyası tərəfindən işğal edilir. Həmin ilin mayında, Bakının “Qorçakovski” küçəsi, 14 nömrəli ünvanda yaşayan, Cümhuriyyətin sabiq naziri və Slavyan-Rus Cəmiyyətinin sədri K. Lizqar bolşeviklər tərəfindən həbs edilən ilk şəxslərdən olur. O, XI Qırmızı Orduya tabe İnqilabi Hərbi Şuranın nəzdində fəaliyyət göstərən Xüsusi şöbənin 292 saylı həbs vərəqi əsasında azadlıqdan məhrum edilir. Həbs vərəqəsində onun 38 yaşında olduğu, orta təhsilli və hərbi ixtisaslı zabit kimi neft sənayesi sahəsində çalışdığı, ailəli olduğu göstərilir.

İki ayın naziri və qaranlıq istintaq 

"Qırmızı terror" dönəminin başladığı vaxtda K. Lizqarın istintaq prosesi uzun çəkmir. 1920-ci il mayın 15-də istintaqın çıxardığı qərara əsasən, “1917-ci ildən etibarən əksinqilabi fəaliyyətə başlaması, 1918-ci ildə Slavyan-Rus Cəmiyyətini təsis edərək Sovet Rusiyasına qarşı mübarizəyə rəhbərlik etməsi, bölünməz Rusiya ideyasına sadiq qalaraq Könüllü Ordu, eləcə də İngiltərə və Amerika nümayəndələri ilə əlaqə yaratması, əksinqilabi ideyaların yayılması üçün qəzet nəşr etməsi” maddələri ilə ittiham olunur.

Həmin qərar əsasında 1920-ci il mayın 15-də K. Lizqar güllələnərək edam edilir Beləliklə, o, Azərbaycan Cümhuriyyətinin bolşeviklər tərəfindən güllələnmiş ilk naziri olur. Konstantin Lizqar Azərbaycan Cümhuriyyətinin ilk illərindəki qarışıq və mürəkkəb dövrün canlı portretidir. İki ay davam edən nazir postu, ağır ittihamlar, qaranlıq istintaq və son. Bu gün Konstantin Lizqarın adı çox az adama tanışdır.

Lakin tarix tarixdir, o, heç vaxt silinmir...

Səbinə Uğur
“Cebheinfo.az”